به نام خدا

مقدمه:

پس از بعثت پیامبر اکرم (ص) عاشورا بیشترین نقش اصلاحی و بیدارگرانه را در فرهنگ مسلمانان ایفا کرده است؛ هیچ حادثه‌ای را (هرچند بزرگ و گسترده هم باشد) از نظر تأثیرگذاری مثبت نمی‌توان با عاشورا مقایسه کرد؛ عاشورا نقطه‌ی عطف بزرگی در تاریخ بود. حتی باید گفت رسالت نبوی هم با قیام افشاگرانه‌ی فرزندش حسین (ع) از گزند تحریف و تخریب معنوی در امان ماند و جاودانه شد.

وچنین است که می‌بینیم حماسه‌ عاشورا و زندگانی امام حسین(ع) در همان زمان، افکار اندیشمندان و پژوهشگران را به خود معطوف ساخته است؛ تا آن‌جا که گفته می‌شود در طول سیزده قرن گذشته، دوهزار جلد کتاب و رساله درباره‌ی امام حسین(ع) و قیام عاشورا نگاشته شده است و اگر مقالات، منظومه‌ها و چکامه‌های بی‌شماری را که در مورد حماسه‌ی حسینی سروده و نوشته شده است در نظر بگیریم، به رقمی بیش از پنج هزار اثر مکتوب خواهیم رسید که بسیار عجیب و بی‌نظیر است.

و این همه دلیل بر این است که فرهنگ شیعی بیش از هر چیز، عاشورایی و حسینی است. پس بر فرهنگ‌بانان شیعه فرض است که سعی خود را بیشتر معطوف به عاشورا کنند و با ژرف‌نگری و باریک‌بینی، که لازمه‌ی چنین موضوع حیاتی و حساسی است درباره‌ی حماسه عاشورا پژوهش کنند، چرا که پاسداری از مکتب تشیع در گرو پاسداری از فرهنگ عاشوراست و کاری که در این وادی مقدس ضرورت دارد، تطهیر و تنزیه تاریخ عاشوراست؛ زیرا در قرن‌های گذشته دشمنان قسم خورده و دوستان نادان خواسته یا ناخواسته دست به دست هم داده، صدها داستان ساختگی و خرافات عامه‌پسند را در تاریخ عاشورا گنجانده‌اند و گاهی چنان تند و تیز تاخته‌اند که گویی از پیش چنین تهاجمی را بر تاریخ عاشورا تدارک دیده‌اند.

آنان با تحریفات بعضاً ریشه‌ای، به تخریب تاریخ تشیع، توهین به عاشورا، و تحقیر آن دست زده‌اند و دردناک‌تر از همه این که دوستان ناآگاه و ساده‌لوح برای ثواب، به نوشته‌ها و بافته‌های تحریف شده پر و بال داده‌اند؛ به گفته استاد شهریار:
دوستانش بی‌وفا و دشمنانش بی‌امان
با کدامین سر کند، مشکل دو تا دارد حسین
و کاری که امروز ضرورتش از هر کار دیگری بیشتر است، تحریف‌زدایی از ساحت مقدس عاشورای حسینی است.

در این‌جا یادآوری چند مطلب ضروری می‌نماید:
* تاریخ عاشورا به علت مظلوم بودن شیعیان در طول تاریخ، به جای آن که در کنگره‌های جهانی و همایش‌های بین‌المللی موضوع تحقیق باشد، بیشتر در میادین مبارزه و سنگرهای جهاد و در کنج زندان‌ها مورد نظر مظلومان و شهادت‌طلبان بوده است.


* از آن‌جا که هاله‌ای از نور قداست (صد البته به‌جا و به‌حق) حماسه‌ حسینی را در بر گرفته، بدیهی است که برخی از مباحث و موضوعات پژوهشی، خوشایند خشک‌مقدسان و ساده‌لوحان نباشد. آن‌ها می‌گویند که چون ساحت عاشورا مقدس است، پس هر امری (گرچه نامعقول و ناممکن، حتی ناهمگون و مخالف با سخنان امام حسین(ع) و اصول مکتب) باید مقدس و انکارنشدنی تصور شود.

به هر حال با پژوهش و تعمق در ابعاد مختلف عاشورا و شناخت عمیق این واقعه می‌توان حرمت و قداست آن را پاس داشت و نه با سهل‌انگاری و خوش‌خیالی. چرا که در آن صورت ممکن است اصل عاشورا نیز نابود شود.

راستی با این همه ساده‌لوحی و با سیل تحریفات تازه که روز به روز هم در حال تزاید است و با آن‌همه تحریفات شهرت یافته، چه انتظاری جز این می‌توان داشت که فردایی نه چندان دور، شاهد مسخ عاشورا و دگرگونی حماسه‌ی حسینی باشیم؟

طرح سلسله نشست¬های عاشورا¬پژوهی چهل منزل تا اربعين
مرکز مطالعات راهبردی خیمه، در راستای اهداف خود، مبنی بر ترویج فرهنگ سیدالشهداء(ع) و پاسداشت مجالس حسینی، در نظر دارد تا سلسله جلسات علمی و پژوهشی تحت عنوان «چهل منزل تا اربعین» با موضوعاتی همچون «تاریخ عاشورا، جامعه‌شناسی مناسک عاشورایی، فلسفة قیام عاشورا، پیوند عاشورا و انتظار و ...» با سخنرانی اساتید حوزه و دانشگاه را برگزار نماید. شیوه برگزاری این جلسات به شکل سخنرانی خواهد بود.
* عنوان جلسه: سلسله نشست‌های «چهل منزل تا اربعین»
* برگزار کننده: مرکز مطالعات راهبردی خیمه
* موضوع جلسه: عاشوراپژوهی

محور موضوعات انتخابی «عاشوراپژوهی» و در قالب مداخل زیر خواهد بود:

تاريخ
واقعه‌ها و حادثه‌هاي تاريخ
گزارش‌هاي تاريخي (روياها ، پيش بيني‌ها)
مناسبت‌ها
تحريف شناسي تاريخ عاشورا

جغرافيا
آستانه‌ها و مزارها
مساجد، تکيه‌ها و حسينيه‌ها، مکان‌هاي عزاداري
ناحيه‌ها و مناطق مقدسه

رجال
زندگی امام حسين (ع)
شهيدان، اسيران، جانبازان عاشورا
راويان و گزارشگران
افراد اثرگذار بر قيام عاشورا

فرهنگ و جامعه
مناسک عاشورايي
زيارت
عاشورا / شعر
عاشورا / ادبيات
عاشورا / سيما، سينما، رسانه
عاشورا / تابلو‌هاي نقاشي / آثار دستي
عاشورا / موسيقي
عاشورا / مرثيه، نوحه
تعزيه
ابزارهاي عزاداري
پديدآورندگان آثار فرهنگي و هنري

مفاهيم
تعبير‌ها و اصطلاح‌ها
زيارات و دعاها
سخنان و روايات
شعارها
القاب

انديشه
عاشورا از نگاه آراء و نظرات
رويکرد عقلاني به واقعه عاشورا
جنبه‌هاي غير عقلاني قيام عاشورا
پارادوکس عاشورا و شفاعت
نگرش متافيزيکي به عاشورا
نگاه بشري به عاشورا
عاشورا و روشنفکران
عاشورا خارج از ايران
عاشورا و قرآن
محبت به جاي معرفت
آيا امام حسين(ع) در دوران صلح مي‌تواند الگو باشد؟
ساختارشناسی مدينه فاضله از نگاه شيعه و جايگاه قيام عاشورا

کتاب¬شناسي
مأخذشناسي عاشورا
مراجع تحريف‌ساز
مراجع تحريف‌ستيز

جامعه‌شناسي
جامعه شناسي تاريخ عاشورا
جامعه شناسي جاهليت عرب
جامعه شناسي مناسک عاشورايي
جامعه شناسي تحريفات عاشورايي
دلايل استقبال ايرانيان از عاشورا
عاشورا و انقلاب اسلامي

اهداف :
1. منبع‌یابی و ماخذشناسی عاشورا
2. تدوین روش تحقیق در حوزه های عاشورایی
3. بازخوانی و نگاهی دوباره به عناصر و مفاهیم عاشورایی
4. ایجاد محیط مساعد جهت گفتمان و تضارب آراء صاحب نظران
5. ارتقای سطح فکری و آگاهی جامعه در مورد موضوعات مرتبط با عاشورا
6. فرهنگ سازی در جامعه پیرامون موضوعات عاشورایی
7. شناسایی و جذب پژوهشگران حوزه عاشوراپژوهی و در نهایت ایجاد زمینه مساعد جهت همکاری‌های مشترک
8. برگزاری دورة پودمانی عاشوراپژوهی و اعطای مدرک به شرکت‌کنندگان در انتهای دوره

برنامه‌های ویژه:
1. اعطای مدرک به شرکت‌کنندگان در جلسات
2. اهدای جایزه ویژه (شامل کتابخانه‌های تخصصی امام حسین (ع) و ...)، به شرکت‌کنندگان برگزیده در انتهای دوره
3. معرفی یک عنوان کتاب در هر جلسه و اهداء 14 نسخه از آن کتاب به برگزیدگان هر جلسه

مخاطبین:
حداکثر شرکت‌کنندگان: 100 نفر
محققین، پژوهشگران، نویسندگان عرصه عاشورا
مدیران و مسئولین تشکل‌های دینی
وعاظ، منبری‌ها، مداحان
مدیران و مسئولین فرهنگی کشور

زمان تشکیل جلسات:
16/2/89 تا اربعین حسینی هر پنج‌شنبه ساعت 16 الی 17:30

مکان:
قم، بلوار امین ، بلوار جمهوری، کوچه شماره ۲، اولین فرعی سمت‌چپ، انجمن‌های علمی حوزه

توضيح تکميلی در مورد نشست های تاريخ پژوهی ، لوازم و ضرورتهای آن:

از دیدگاه اسلامی كه همه جا به دنبال كشف «حق» و التزام به «حقیقت» است - هر نوع تصویر ساختگی و وارونه از حوادث تاریخ (حتی اگر از سرِ حسن نیّت تهیّه شده باشد) فاقد ارزش و اعتبار است. زیرا مقصود پیشوایان دینی از آن همه ترغیب و تشویق مسلمانان به غور و تأمل در زندگی پیشینیان، «آشنایی با راز و رمز پیشرفت و انحطاط گذشتگان، و عبرت گرفتن از آن» است و تصویرپردازی وارونه و غیر واقعی از حوادث تاریخ، نه تنها به تأمین این مقصود كمك نمی‌كند بلكه چه بسا عامل نوعی «جهل مركّب»، و اسباب توجیه انحرافات دیروز شده و به تشدید موجبات و اسباب تباهی پژوهندگان و خوانندگان تاریخ می انجامد.

شناخت واقعیات تاریخی؛ كاری سخت، اما ممكن
شناخت و درك واقعیات تاریخی، از نظر ما امری بسیار سخت، ولی در عین حال شدنی و امكان پذیر است. به دیده ما، امكان شناخت حقایق تاریخی نوعاًً وجود دارد، ولی این امر، هرگز به معنای آسان بودن حركت در این مسیر نمی‌باشد و پژوهشگر تاریخ، در روند بررسی و تحقیق موضوع، با خطرات بسیاری روبه‌روست كه می‌تواند بین او و حقیقت، فرسنگ‌ها فاصله ایجاد كند، و دفع این خطرات نیز، جز با تحمّل رنج تتبع و تحقیق كافی، و رعایت اصول ایمنی لازم در این راه ممكن نیست.

درست است كه انسان‌ها در مسیر پژوهش‌های تاریخی، نوعاًً بی«نظر» نبوده و تعصب‌ها، غرض‌ها و پیش داوری‌ها دائماًً عقربه ذهن و دل آنان را از توجه به سمت حقیقت، منحرف می‌خواهند. اما، از آن سوی نیز، در روند تحقیق و پژوهش، موارد فراوانی پیش می‌آید كه جرقّه‌هایی از حقیقت در برابر چشم محققان برق می‌زند و او را به سوی خود می‌خواند، و به وی - اگر اسیر كلیشه‌ها و مشهورات بی‌بنیاد باشد - هشدار می‌دهد كه حقیقت، جز این است كه می‌پنداری به آن رسیده‌ای (یا دیگران رسیده‌اند).

علاوه بر این، واقعیّات تاریخی - از جهات گوناگون همچون «وضوح» و «ابهام» یا وجود و عدم وجود مستندات كافی برای تحقیق پیرامون آنها - در یك رتبه نیستند و بخشی قابل ملاحظه از مسائل تاریخی (به ویژه در كلّیات) جزء مسلّمات به شمار رفته و هیچ كس در اصالت آنها تردیدی ندارد. بنابراین نمی‌توان همه رویدادهای تاریخی را مشمول حكمی واحد - عدم امكان شناخت - ساخت و به چوب ناشناختگی راند.

صرف نظر از این امر، یكی از دلایل مهم ّ ما بر «امكان دستیابی بشر به واقعیات تاریخی»، آن است كه خداوند در آیات فراوان از قرآن كریم، انسان‌ها را به كاوش در تاریخ و عبرت گرفتن از حوادث آن فراخوانده است:
افلم یسیروا فی الارض فینظروا كیف كان عاقبه الذین من قبلهم؟(۲۲)
قل سیروا فی الارض فانظروا كیف كان عاقبه المكذّبین / المجرمین. (۲۳)
و این در حالی است كه، خداوند - به تصریح همین قرآن - هیچ گاه انسان‌ها را «تكلیف به ما لایطاق» نمی‌كند، یعنی چیزی را كه انجام آن از عهده توان انسان‌ها خارج باشد، از آنها نمی‌خواهد و هر دستوری كه به بشر می‌دهد انجام آن از عهده وی بر می‌آید (لا یكلف الله نفساً الاّ وسعها). (۲۴)

بنابراین، عبرت گیری از تاریخ، كه انسانها از سوی خداوند به آن امر شده‌اند، امری «مقدور» و در توان آدمی است. از سوی دیگر تردیدی وجود ندارد كه، عبرت گرفتن از تاریخ، بدون درك واقعیات آن، ممكن نیست و چنانچه راه بر درك و تشخیص واقعیات تاریخ، مسدود باشد امكان دستیابی به عبرت‌های تاریخی نیز به هیچ وجه وجود ندارد.

ـ از جمع و تلفیق این سه نكته:
۱. فرمان الهی به عبرت گیری از تاریخ
2. پرهیز خداوند از تكلیف مالایطاق به انسان
3. عدم امكان عبرت گیری از تاریخ، بدون شناخت واقعیات تاریخی) را می توان به روشنی دریافت كه: برای بشر، امكان شناخت واقعیات تاریخی، وجود دارد.

اساساً بینش اسلامی، در همه چیز (از جمله: در حوزه تحقیقات و پژوهشهای تاریخی)، قائل به «اختیار» ذاتی آدمی و امكان «حق یابی» وی بوده و معتقد است كه پژوهشگر حق‌جوی تاریخ، می‌تواند به تصویری (نسبتاًً و حتی مطلقاًً) «واقع بینانه» از وقایع برسد و حاصل تحقیقاتش را به مثابه «آینه‌ای واقع نما» در اختیار خوانندگان قراردهد. مشروط بر آن كه، نكات لازم برای پژوهش و تحقیق تاریخی را (دقیقاً و كاملاً) رعایت كند.

شرایط و الزامات تحقیق و استنباط حقایق تاریخی چیست؟
كشف حقایق تاریخی؛ شرایط و الزامات

چنانچه انگیزه ما از ورود به عرصه پژوهشها و تحقیقات تاریخی، كشف «حقیقت» و كسب «عبرت» باشد (و بویژه اگر تأكیدها و تشویق‌های مكرّر قرآن و پیشوایان اسلامی را كاملاً مدّ نظر داشته و برآنیم كه دیدگاهمان در نگرش به تاریخ و تجزیه و تحلیل رویدادها و حوادث آن، دقیقاً «اسلامی» یعنی «واقع بینانه و حق جویانه» باشد و نهایتاًً می خواهیم با شناخت و رعایت سنّت‌های الهی حاكم بر جامعه و طبیعت و تاریخ، حركت فردی و اجتماعی حال و آینده خویش را تصحیح و تكمیل كنیم) بایستی اصول و قواعد زیر را حتماً رعایت كنیم.

بدیهی است لزوم رعایت این نكات، اختصاص به تحقیق پیرامون هیچ برهه‌ای از تاریخ ندارد و شناخت درست تمامی ادوار تاریخ (و از آن جمله: تاریخ مشروطه) در گرو رعایت دقیق این اصول است:

۱. پژوهشگر تاریخ، بایستی از هر نوع پیش‌داوری، و نقاشی‌های فرضی و صورت‌سازی‌های وهمی و خیالی به اسم تاریخ، شدیداًً پرهیز كند. در حین پژوهش، بایستی (تا می‌شود) خود را از پیش‌فرض‌های تحمیلی یا قالبی دور داشته و بكوشد مسئله را از نو دیده و میزان صحّت مشهورات تاریخی در موضوع مورد بحث را با اسناد و مدارك معتبر تاریخی، محك زند.

۲. سعی كند خود را از جاذبه حب ّ و بغض‌های شخصی، گروهی، قومی، نژادی، اقلیمی و. . . - كه عقربه ذهن و فكر آدمی را از «اقبال به حقیقت» منحرف می‌كند - دور داشته و در مقام تحقیق و پژوهش هر موضوع، ملاحظات گوناگون سیاسی و ایدئولوژیك و .. . را دخالت نده.

۳. تتبع و تحقیق در تاریخ، باید به طور كامل و جامع و همه سویه و ژرف انجام گیرد، به گونه‌ای كه قضاوت نهایی مثلاًً درباره یك شخصیت، مبتنی بر ملاحظه دقیق تمامی مواد و مصالح تاریخی اصیل و معتبر موجود بوده و با كلیّه نیم‌رخ‌ها و برش‌هایی كه از منش و روش وی در خلال متون تاریخی وجود دارد، همخوانی و تناسب داشته باشد، نه آن كه با كشف یك سند معتبر تازه، كل یا بخشی عظیم از آن فرو ریزد.

۴. ضروری است پژوهشگر تاریخ، از قیاس‌های مع الفارق تاریخی یعنی خلط و اشتباه اشخاص و حوادث و ادوار تاریخی با هم، و نادیده گرفتن امتیازات و تمایزات آن‌ها از یكدیگر بپرهیزد، و بویژه از بلای عام اطلاق صورت «حال» بر مادّه «گذشته» تاریخ، دوری جسته و هر چیز را دقیقاً در ظرف خاص ّ زمانی و مكانی آن ببیند و مورد كاوش و سنجش و ارزیابی قرار دهد (در این باره باز هم سخن خواهیم گفت).

5. بررسی هر موضوع، بایستی با توجه به نظریّات و آرای موافق و مخالفی صورت گیرد كه درباره موضوع یاد شده، از سوی صاحبنظران طرح شده است. در عین حال، آرأ و نظریات مزبور باید خوب نقّادی شده و بویژه درجه و سطح «آگاهی، انصاف و دقت نظر» صاحبان آن آراء، دقیقاً مد نظر قرار گیرد و صف آگاهان منصف تیزاندیش از ناآگاهان و مغرضان و سطحی نگران، كاملاً تفكیك شده و به لحاظ ارج و اعتبار «گزارش و تحلیل حوادث»، آن دو گروه در یك ردیف نشانده نشوند.

۶. هرگونه قضاوت و تحلیل تاریخی، بایستی بر پایه اسناد و مآخذ معتبر صورت گیرد و به همین منظور، مورخ بایستی اسناد و مدارك تاریخی را از حیث «اتقان و اعتبار علمی» آنها طبقه بندی و ارزیابی كرده و علاوه بر آن، «حفظ امانت و بی طرفی در انعكاس مطالب و داده های تاریخی» را از نظر دور ندارد.

۷. محقق بایستی، در مقام تحقیق و پژوهش هر موضوع، ملاحظات گوناگون سیاسی و ایدئولوژیك و. . . را دخالت ندهد. در این زمینه، توضیحی ضروری به نظر می رسد:

هر مورّخ، در مسیر شناخت و تبیین حقایق تاریخی به دیگران، از دو مرحله یا مقام، گذر می كند:
الف) مرحله تحقیق و كشف واقعیات تاریخی (= مقام ثبوت).
ب) مرحله بیان و عرضه مستدل یافته‌ها و استنباطات تاریخی خویش به دیگران (= مقام اثبات). (۲۵).
در مقام ثبوت، شخص محقق و پژوهنده، باید كاملاً بی‌پروا و فارغ از هرگونه ملاحظات سیاسی و اجتماعی و نژادی و فردی و گروهی و. . . ، به تحقیق پیرامون موضوع مورد نظر بپردازد و هیچ خطّ قرمز و مرز یق فی را در دایره پژوهش وسیع و ژرف خود نپذیرد. به هرجا و هر مأخذی كه فكر می‌كند ردّپایی از گمشده او به دست می دهد، سرك بكشد و هر شاهد و قرینه‌ای را - حتی اگر مخالف بدیهیّات و مسلّمات، چه رسد به مشهورات تاریخی، می‌نماید - به محك سنجش و آزمون زنده و بی‌طرفانه و نقادانه، مورد كاوش و بررسی قرار دهد، تا جلوه حقیقت، آن گونه كه هست، نه آن سان كه تصویر كرده‌اند، آشكار شود.

با توجه به توضیحات فوق، همانگونه که از عنوان سلسله نشست‌های « عاشورا پژوهی» بر می‌آید، محور برنامه، پژوهش و تحقیق است و برای شرکت در چنین جلساتی توجه به نکات فوق ضروری به نظر می‌رسد.http://40manzel.com